Goddelijke interieurs in Museum Mayer van den Bergh
Kerken uit de eeuw van Rubens
Deze zomer gooit het Museum Mayer van den Bergh de poorten van de 17de-eeuwse kerken wagenwijd open. Tijdens de unieke tentoonstelling ‘Goddelijke interieurs’ wordt de bezoeker aan de hand van eeuwenoude architectuurschilderijen binnengeleid in de Antwerpse gebedshuizen van weleer. Samen met het stadsparcours in de begeleidende app wordt het een boeiende ontdekkingstocht door het Antwerpen uit de tijd van Rubens.
Een kerk is een gebedshuis, een plaats van stilte en devotie maar bovenal een ontmoetingsruimte. Al eeuwenlang gebruiken gelovigen het godshuis niet alleen als een plaats voor liturgie maar ook als een plek om te netwerken. Ze vieren er geboortes en huwelijken of betreuren er het overlijden van een dierbare. Maar ze doen er evengoed zaken en spelen, bedelen en roddelen er. Bij dit alles is de architectuurschilder – de fotograaf avant-la-lettre – een bevoorrechte getuige.
Portret van een kerk
De 16de eeuw was voor de katholieke kerk een van de woeligste periodes uit de geschiedenis. Toen in 1566 de Beeldenstorm door Antwerpen raasde, werden de kerken in de stad ontdaan van hun luister. Het protestantisme drong zich op en verbood heiligenbeelden in de kerk. De calvinistische interpretatie van de Bijbel verwierp het afbeelden van God en verving de kerkelijke kunst door symbolische, moraliserende afbeeldingen.
De Spaanse katholieke koning Filips II stuurde de hertog van Alva naar de Nederlanden om de orde met ijzeren hand te herstellen. Tijdens deze gewelddadige periode van godsdienstoorlogen verlieten katholieken en protestanten in groten getale de stad. Onder hen bevonden zich ook veel Antwerpse kunstenaars. Ze trokken richting Duitsland om er betere tijden af te wachten. Het was in Aken omstreeks 1573 dat Hendrik van Steenwijck Hans Vredeman de Vries tegenkwam. Hun ontmoeting leidde tot het ontstaan van een nieuw genre: architectuurschilderijen, de zogenaamde ‘perspectieven’. Van Steenwijck schilderde in Duitsland het allereerste kerkinterieur uit de geschiedenis: de Paltskapel in de Dom van Aken uit 1573.
De terugkeer van een aantal kunstenaars naar de Scheldestad vormde het begin van de Antwerpse architectuurschilderkunst, een genre dat in Antwerpen zijn hoogtepunt kent onder impuls van de ‘Antwerpse School’. De nieuwe stijl van schilderkunst werd al snel enthousiast beoefend, met als resultaat duizenden schilderijen van kerkinterieurs – en in mindere mate ook profane interieurs. De schilderijtjes waren veeleer klein en decoratief, waardoor ze ook tijdens de 17de eeuw al erg gegeerd waren, onder meer als verzamelobjecten.
Geen betere manier om het kerkelijke leven in de 17de eeuw te bekijken dan door de ogen van een schilder van deze goddelijke interieurs. Dankzij een meer grondige kennis van het tekenen en schilderen in perspectief slaagde men er immers in de kerkinterieurs op een bijzonder realistische wijze neer te zetten.
De tentoonstelling
Voor de expositie verzamelde het Museum Mayer van den Bergh onder leiding van curator dr. Claire Baisier een selectie van veertig schilderijen en een aantal tekeningen en prenten. Een deel van de tentoongestelde werken is afkomstig uit nationale en internationale publieke collecties, waaronder die van het Kunsthistorisches Museum (Wenen), de Fondation Custodia (Parijs), het Fitzwilliam Museum (Cambridge), het Szépművészeti Műzeum (Budapest) en het Rijksmuseum (Amsterdam). Daarnaast pakt ‘Goddelijke interieurs’ ook uit met nooit eerder getoonde werken uit privéverzamelingen.
In tegenstelling tot de interieurschilderijen van de meer bekende Hollandse school werden de werken van meesters uit de Antwerpse School – met grote namen als Vredeman De Vries, Van Steenwijck, vader en zoon Neeffs en Abel Grimmer – nooit eerder op zo’n grote schaal samengebracht en tentoongesteld.
Topstukken van de tentoonstelling zijn onder meer twee interieurzichten van Hendrik I van Steenwijck van de Antwerpse kathedraal. Het oudste dateert uit de late 16de eeuw en is pas onlangs opnieuw ontdekt. Een tweede en iets latere versie van dit werk uit 1593 (Szépművészeti Műzeum, Budapest) is gestoffeerd met figuren van Jan I Brueghel. Beide ‘perspectiefjes’ tonen de kathedraal onmiddellijk na het calvinistische bewind, wanneer de herinrichting van de kerk volop aan de gang is. Deze en andere werken uit de tentoonstelling bieden dus naast een esthetische ervaring ook een schat aan documentaire informatie.
Hetzelfde geldt voor de tentoongestelde werken die de Antwerpse Sint-Carolus Borromeuskerk tonen in de periode vóór de grote brand in 1718. Het grootste deel van de rijkdom en luister van de barokkerk, waaronder de plafondschilderingen van Rubens, ging bij deze brand verloren. Werken van Sebastiaen Vrancx en Wilhelm Schubert von Ehrenberg geven de toeschouwer een idee van de rijkdom van de kerk vóór de catastrofale brand.
Verschillende van de tentoongestelde werken kwamen tot stand dankzij een intensieve samenwerking tussen Antwerpse specialisten uit diverse genres, zoals het zicht op de kathedraal van Bartholomeus van Bassen uit 1616, met figuren van de hand van Sebastiaen Vrancx. De voorgestelde figuren op de schilderijen dragen omwille van hun kledij, bezigheden, riten en attributen ook bij tot de kennis van het dagelijkse leven, een aspect dat voor ‘Goddelijke interieurs’ in de catalogus wordt uitgediept.
Niet alle meesters van wie Antwerpse kerkinterieurs worden getoond in deze collectie, zijn zelf afkomstig uit Antwerpen. De Duitse inwijkelingen Willem von Ehrenberg en Anton Günther Ghering voegen bijvoorbeeld essentiële werken toe aan het tentoongestelde oeuvre. Hun barokke perspectiefjes geven zeer accuraat het 17de-eeuwse interieur weer van onder meer de Sint-Carolus Borromeuskerk en de Sint-Walburgiskerk.
Nieuw werk van graindelavoix voor zomertentoonstelling Goddelijke interieurs
Voor de tentoonstelling ‘Goddelijke interieurs’ neemt het internationaal gereputeerde muziekensemble graindelavoix een nieuwe plaat op met nooit eerder opgenomen vocale muziek van Orazio Vecchi, Duarte Lobo, Pedro Ruimonte, Georges de la Hèle, Alard du Gaucquier, Matthias Pottier en Paolo Bravusi. De muziekpartituren zijn in de 16de eeuw uitgegeven bij de befaamde Antwerpse drukkers Plantin en Phalesius. Maar de stukken zijn nog nooit opgenomen of uitgevoerd. Het nieuwe werk van graindelavoix is voor het eerst te horen op de tentoonstelling en speelt een essentiële rol in de beleving voor de bezoeker. Björn Schmelzer, artistiek leider van graindelavoix, onderzocht hiervoor wat op het geschilderde kerkinterieur niet te zien, maar wel te horen is. De polyfonie zal een synesthetische ervaring teweegbrengen. Klank en psycho-akoestiek versmelten samen voor de geëxposeerde geschilderde Antwerpse kerkinterieurs rond 1600. De cd wordt ingesloten bij de tentoonstellingscatalogus.
De catalogus
Ter gelegenheid van de tentoonstelling wordt een volledig in kleur geïllustreerde catalogus uitgegeven, samengesteld door internationale specialisten. Het boek belicht het ontstaan en de functie van het genre, en het verschil tussen de ontwikkeling in het Noorden en het Zuiden. Nieuw is de aandacht die wordt besteed aan het dagelijkse leven dat af te lezen valt van de schilderijen en de muziek als de totaalervaring. Bijdragen worden geschreven door dr. Claire Baisier, dr. Ursula Härting, dr. Thomas Fusenig, dr. Ulrich Heinen, Bernard M. Vermet, dr. Joost Vander Auwera, Maarten Bassens, Jan Nicolaisen, Christina Currie en Björn Schmelzer (graindelavoix). De cd van graindelavoix wordt ingesloten bij de tentoonstellingscatalogus.
Enkele stappen verder
De tentoonstelling loopt ook door buiten de muren van het museum. Een speciaal ontwikkelde app begeleidt de bezoekers op een parcours door de stad, langs de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, de Sint-Carolus Borromeuskerk, de Sint-Pauluskerk en de Sint-Jacobskerk. Via virtual reality kunnen ze de interieurs van 400 jaar geleden vergelijken met die van vandaag.
Het parcours houdt ook halt op plekken waar in de loop der tijden kerken uit het straatbeeld verdwenen. Op de plek van de huidige Stadsschouwburg stond ooit de barokke kerk van de Antwerpse Discalsen of Ongeschoeide Karmelieten. De Sint-Walburgiskerk verdween aan het begin van de 19de eeuw uit de Burchtwijk.
Op deze plaatsen worden de oude kerken door de app – in 3D – weer tot leven geroepen. De bezoeker wordt zo een tijdreiziger die onder meer kan ontdekken dat de beroemde ‘Kruisoprichting’ van Rubens, die nu in de Kathedraal hangt, oorspronkelijk de verdwenen Sint-Walburgiskerk aan het Steen sierde.
De app ‘Goddelijke interieurs’ en ‘Goddelijke wandeling’ die de wandeling begeleidt, is gratis te downloaden en beschikbaar in 4 talen.
Praktisch
Expo ‘Goddelijke interieurs. Stap binnen in kerken uit de eeuw van Rubens’
Van 17 juni t/m 16 oktober 2016
Van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur
Gesloten op maandag
Museum Mayer van den Bergh, Lange Gasthuisstraat 19, 2000 Antwerpen
Tickets: € 8,00/6,00.
Het toegangsticket voor de tentoonstelling ‘Goddelijke interieurs’ geeft ook toegang tot de Antwerpse kerken op het parcours. Met een combinatieticket (€ 10) krijgt de bezoeker ook nog toegang tot het Rubenshuis. Tijdens de wandeling doorkruist de bezoeker het historische hart van Antwerpen.
Een aantal kerken zijn alleen open in de namiddag. De tentoonstelling en de wandeling combineren op één dag is mogelijk indien de bezoeker van dinsdag tot vrijdag de expo in de voormiddag bezoeket en het parcours met de app in de namiddag.
In het weekend houdt de bezoeker best rekening met de eucharistiediensten. Op zon- en feestdagen zijn er in de voormiddag erediensten in alle kerken. Op zaterdag is de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal doorlopend open van 10 tot 15 uur, nadien is de kathedraal enkel toegankelijk voor bezoekers van de eucharistieviering.
De Sint-Carolus Borromeuskerk is op zon- en feestdagen niet toegankelijk voor een toeristisch bezoek.
Catalogus
De catalogus ‘Divine interiors’ – inclusief de cd Music for an Antwerp Church van griandelavoix - is uitgegeven bij BAI en kost 35 euro.
App
De app ‘Goddelijke interieurs’ en ‘Goddelijke wandeling’ die de wandeling begeleidt, is gratis te downloaden via bit.ly/divineinteriors en beschikbaar in vier talen.
De app is beschikbaar voor Android en iOS gebruikers, enkel voor smartphone.
Toegankelijkheid
De tentoonstellingsruimte ligt op de eerste verdieping en is toegankelijk voor rolstoelgebruikers en buggy’s. De permanente opstelling is deels toegankelijk voor rolstoelgebruikers en buggy’s.
