Laatst gedateerd en gesigneerd werkje van Jan Van Eyck toegevoegd aan de tentoonstelling Madonna ontmoet Dulle Griet

Het schilderijtje Madonna bij de fontein van Jan van Eyck (ca. 1390-1441) is toegevoegd aan de tentoonstelling Madonna ontmoet Dulle Griet in het Antwerpse Museum Mayer van den Bergh. Het werk, één van de topstukken uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, is in meerdere opzichten uitzonderlijk. Het paneeltje draagt nog steeds zijn oorspronkelijke lijst waarop Jan van Eyck zijn bekende authentieke inscriptie ALS IXH XAN met zijn naam en het jaar van uitvoering aanbracht. De Antwerpse Madonna van Van Eyck pronkte dit voorjaar op de gelauwerde Van Eycktentoonstelling in het Museum voor Schone Kunsten te Gent, voordat die abrupt de deuren moest sluiten om de verspreiding van het Covid19-virus tegen te gaan.

Van Eycks Madonna bij de fontein toont Maria in een dichtbegroeide, bloeiende tuin. Maria draagt een lang blauw gewaad en kijkt liefdevol naar Jezus, die ze in de armen draagt en teder tegen zich aandrukt. Het kleine kind streelt met de rechterhand de hals van zijn moeder. Twee engelen met vleugels in bonte kleuren houden achter haar een eredoek op. Het weefsel is van goudbrokaat met motieven van bloemen en dieren. Het doek loopt door op de grond, zodat Maria niet in het vochtige gras staat. Vooraan links is een bronzen fontein, bekroond met een leeuwtje. Vier waterstralen ontspringen uit een bol en druppelen neer in een bekken. Het tafereeltje speelt zich af in een tuin met rode rozelaars achter een laag muurtje. In het hofje bloeit een veelheid aan bloemen waaronder irissen, viooltjes, vergeet-mij-nietjes en meiklokjes.

Doorgedreven symboliek

Dit paneeltje is nauwelijks groter dan een hand. En staat bol van Maria symbolen. Alle onderdelen zijn uiterst realistisch uitgebeeld. Toch kijken we hier niet naar een werkelijk tafereel. Maria is immers niet in een aardse omgeving voorgesteld, maar in een hemels paradijs, in een ideale tuin. De bloemen en planten die hier samen voorkomen bloeien in verschillende seizoenen. Ze drukken schoonheid, verfijning en zuiverheid uit. De Maagd is als de mooiste en teerste bloem: deze vergelijking komt in de devotieliteratuur ontelbare malen voor. De Mystieke Roos stond dan ook centraal in de ontluikende rozenkransdevotie in Van Eycks tijd. De Moeder Gods draagt een ultramarijnen gewaad voorgesteld. Deze kleur was in de middeleeuwen een koninklijke kleur en refereert aan trouw en loyauteit. Tot slot is ook de fontein een embleem van Maria, bron van het leven.

Privé-devotie

Het kleine formaat wijst erop dat het werkje bestemd was voor privé-devotie. Voor de opdrachtgever van dit schilderij was de symboliek duidelijk. Zoals de bloeiende tuin moet ook de ziel van de gelovige zich omvormen tot een veld van deugd en schoonheid. En Maria is het na te streven ideaal. Zoals Maria is op het schilderij, zo moet de beschouwer zelf worden. Net als het kind kon ook de eigenaar van dit devotiestuk bij Maria troost, steun en vertrouwen vinden.

Het beste van Van Eyck

Het schilderij draagt nog zijn oorspronkelijke lijst. Deze is gedeeltelijk met het paneel uit één stuk eik gestoken en achteraf beschilderd in een imitatie van roze en grijze marmer. Daarop bracht de kunstenaar zijn devies aan: ALS IXH XAN; Als ich can, of (Zo goed) als ik kan. Het tekent de bescheidenheid van de middeleeuwse kunstenaar tegenover het kunstwerk. Van Eyck voelde zich verplicht om zijn best te doen, zoals het hoort voor een eerlijk ambachtsman. Daaronder staat in het latijn zijn handtekening: IOH (ANN)ES DE EYCK (gevolgd door) ME FECIT + C(OM)PLEVIT AN(N)0 1439, ‘Jan van Eyck heeft mij gemaakt en voltooid in het jaar 1439’. Van Eyck beschouwde deze lijst niet alleen als een afbakening van het schilderij. Het was ook een beschermend schrijn in namaak-steen, waarin een beeld van vroomheid, fonkelend van kleur, als een kostbaar kleinood zou worden bewaard.
Madonna bij de fontein is een ijkpunt in het oeuvre van Van Eyck. Dankzij de authentieke inscriptie bestaat er geen twijfel over de auteur of het jaar van uitvoering. Het is bovendien het laatste gedateerde en gesigneerde eigenhandige werk van de meester dat nog bekend is. Van Eyck schilderde het twee jaar voor zijn dood.

Van Ertborn

Ridder Florent van Ertborn (1784-1840) kocht dit schilderijtje kort vóór 1835 van de pastoor van het dorpje Dikkelvenne, in de buurt van Gent. De verzamelaar slaagde er eveneens in om een zeldzame tekening van Van Eyck, de Heilige Barbara, aan te kopen, waardoor het KMSKA vandaag maar liefst twee eigenhandige werken van deze gerenommeerde kunstenaar bezit.

Van Gent naar Antwerpen

De toevoeging van Madonna bij de fontein aan de tentoonstelling Madonna ontmoet Dulle Griet stond bij aanvang van de tentoonstelling vast. Het paneeltje uit de collectie van het KMSKA schitterde eerder dit voorjaar op de tentoonstelling Jan van Eyck. Een optische revolutie, voordat die abrupt en noodgedwongen de deuren moest sluiten om de verdere verspreiding van het Covid19-virus tegen te gaan. Schepen voor cultuur Nabilla Ait Daoud is bijzonder verheugd over de toevoeging van het werk: “in de intieme setting van het Museum Mayer van den Bergh vertelt het wonderlijke schilderijtje een extra verhaal: dat van de gedreven verzamelaar Florent van Ertborn die erin slaagt om een eigenhandig paneel van Van Eyck te verwerven. Dankzij de context over de waardering van Van Eyck doorheen de tijd en aankoop van deze prachtige Madonna door Florent van Ertborn kan het publiek opnieuw met een andere blik naar de kunst van Jan van Eyck kijken.” 
De tentoonstelling Madonna ontmoet Dulle Griet toont een selectie meesterwerken uit de 15^de en 16^de eeuw van verzamelaars Florent van Ertborn en Fritz Mayer van den Bergh, de founding fathers van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen en het Museum Mayer van den Bergh. De tentoonstelling loopt nog tot en met 31 december 2020. Nadien verdwijnen de meesterwerken van het KMSKA opnieuw achter slot en grendel.

Praktische info
Madonna ontmoet Dulle Griet. Verzamelaars in topstukken gevat loopt nog tot en met 31 december 2020.
Museum Mayer van den Bergh, Lange Gasthuisstraat 19, 2000 Antwerpen
www.museummayervandenbergh.be
€ 8,00 / 6,00 / gratis:  het Museum Mayer van den Bergh is voorlopig alleen toegankelijk voor bezoekers met een vooraf aangekocht ticket. Alle informatie over tickets en een veilig museumbezoek is te vinden op www.museummayervandenbergh.be/coronavirus.
Openingstijden: dinsdag t/m zondag: 10.00 tot 17.00 uur. Gesloten: maandag & feestdagen (1 november, 25 december).
De tentoonstelling is een coproductie met het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen.

Voor de pers: Persbezoeken zijn welkom, gelieve steeds contact op te nemen om een afspraak te maken via [email protected]